Veel medicijnen die werken voor het ene psychologische probleem blijken ook te werken tegen een heel ander psychologisch probleem. Het medicijn Strattera wordt tegenwoordig voorgeschreven tegen ADHD, maar had al een lange loopbaan achter de rug als medicijn tegen schizofrenie. Het is maar één van de vele mogelijke voorbeelden. Het zou kunnen wijzen op het feit dat mogelijk alle psychologische problemen, die zich in een brein afspelen, of het nu ontwikkelingsstoornissen of persoonlijkheidsstoornissen zijn, het gevolg zijn van kleine verstoringen van de balans van bepaalde onmisbare stofjes, zoals neurotransmitters. Heb je op een bepaalde plaats in de hersenen een tekort aan de neurotransmitter serotonine dan ontstaat probleem A en heb je datzelfde tekort op een andere plaats dan heb je weer last van probleem B.
Al eerder heb ik geschreven over het idee dat er bij ontwikkelingsstoornissen een behoorlijk verschil kan zijn tussen de uiterlijke verschijningsvormen als het gaat om jongens en meisjes. Deze observatie betekent dus juist niet dat de innerlijke problemen ook zouden verschillen, maar slechts (de manier waarop de buitenwereld ervaart) hoe jongens en meisjes verschillend kunnen reageren op hun ontwikkelingsstoornissen, zoals PDD-NOS en ADHD.
Mijn theorie is echter dat een probleem als ADHD even vaak voor zou moeten komen bij zowel jongens als bij meisjes. Onder invloed van mannelijke en vrouwelijke hormonen ontstaan er in veel gevallen verschillende uiterlijke verschijningsvormen. Mannen zijn gemiddeld sowieso al wat agressiever dan vrouwen. Ik vermoed dat deze mannelijke agressie in niet onbelangrijke mate beïnvloed wordt door het geslachtshormoon testosteron. Daarvan hebben mannen een veel hoger niveau in hun lichaam als vrouwen.
Onder invloed van die testosteron, een hormoon dat agressie opwekt in tijden van stress, zullen jongens hun ADHD-gedrag vaker extern vertonen (je zou kunnen zeggen dat ze met hun gedrag de omgeving 'straffen') en de omgeving heeft daarvan dan de meeste last. In tegenstelling daarmee zullen meisjes vaker hun agressie of onrustgevoelens intern vertonen (je zou kunnen zeggen dat ze hun lichaam 'straffen') en daarom zie je bij hen veel vaker stoornissen als anorexia en Borderline. Borderline en anorexia zijn mogelijk beide het gevolg van een onvermogen om doelmatig met problemen om te gaan en dat is ook een probleem waar mensen met PDD-NOS en ADHD last van hebben.
Volgens onderzoeken komt bijvoorbeeld ADHD twee tot drie keer zo vaak voor bij jongens dan bij meisjes. Bij kinderen, die in behandeling zijn voor ADHD, is het aantal jongens zelfs vijf maal groter dan het aantal meisjes. Naarmate kinderen ouder worden, wordt dit verschil kleiner: bij volwassenen met ADHD liggen de verhoudingen meer gelijk.
Een Borderline Syndroom komt volgens onderzoeken juist vier tot vijf maal vaker voor bij vrouwen dan bij mannen.
Van ADHD weten we dat de belangrijkste kenmerken de concentratieproblemen en hyperactiviteit zijn. Bij Borderline zijn er echter ook soortgelijke impulsieve gedragingen, die in potentie de betrokkene kunnen schaden. De DSM-IV geeft ook voor Borderline een aantal criteria waaraan iemand moet voldoen om de diagnose van Borderline te kunnen krijgen. Genoemd worden: allerlei verslavingsvormen, zoals koop-, seks-, drugs- en alcoholverslavingen, roekeloos rijgedrag, extreme stemmingswisselingen (die binnen een fractie van een seconde kunnen omslaan van intens gelukkig naar diep ongelukkig en andersom), impulsiviteit, dingen nooit af kunnen maken (het ene moment gemotiveerd aan een nieuwe studie beginnen waarna ze er na drie weken weer mee ophouden), problemen om te kunnen omgaan met heftige emoties zoals woede, angst en verdriet (wat vaak kan uitlopen op scheld- en vechtpartijen), een chronisch gevoel van leegte (zelfs al zijn ze omringd door een mensenmassa), regelmatig suïcidale gedachtes en neigingen. De meeste automutileren en sommigen raken zelfs zo nu en dan gedissocieerd.
Zelfs door artsen wordt nog te vaak gedacht dat automutilatie (of het dreigen ermee) van patiënten met Borderline slechts bedoeld is om op een manipulatieve manier conflicten op te lossen. Dat is vaak echter niet het geval. In de spaarzame gevallen als het dan toch gebeurt, is het een vorm van onvermogen van de borderliner om op een wanhopige en voor hen nog de enige manier om conflicten op te kunnen lossen. Er zijn onvoldoende vaardigheden aangeleerd om op een juiste en constructieve manier met problemen om te kunnen gaan.
Handboek PDD-NOS Column: april 2008
Maar als automutilatie lang niet altijd het doel heeft om te manipuleren of om aandacht te trekken, wat is dan het doel? Automutilatie komt voor als de geestelijke belasting van de betrokkene te hoog wordt, als er stress, angst of schaamtegevoelens zijn of bij het ontbreken van gevoel om zo weer iets te kunnen voelen. De geestelijke pijn overtreft de lichamelijke pijn en om die gevoelens van pijn en onrust niet meer te hoeven voelen, grijpen zelfbeschadigers dan vaak naar het mes en andere zelfdestructieve gebruiksvoorwerpen.
Automutilatie moet meer worden gezien als een vorm van verslaving en niet aan een chantagemiddel. Natuurlijk kan automutilatie voor de buitenwereld als manipulatief worden ervaren omdat ze in zo'n situatie een gevoel van onmacht krijgen en het idee hebben geen andere keus te hebben dan te doen wat de Borderliner vraagt. Voor die buitenwereld is het verschil tussen beide maar erg klein, maar het werkelijke doel van automutilatie bij patiënten met Borderline is echter alleen om het leven iets dragelijker te maken dan hoe ze het op dat moment ervaren. De lichamelijke pijn, die ontstaat bij het zelfverwondingsproces, zorgt voor het vrijkomen van endorfines. Door deze stofjes, die ook vrijkomen bij een zogenaamd 'runners high', ontstaat een kortdurend euforisch gevoel omdat ze in de hersenen op dezelfde receptor werken als morfine. Daardoor wordt de voortdurende geestelijke pijn even vergeten. Geen wonder dat automutilatie voor veel zelfbeschadigers een heuse verslaving is geworden. En, zoals bij alle verslavingen, is het lastig om ermee te stoppen.
Bij ADHD kun je je voorstellen dat er een filter mist om nutteloze informatie te scheiden van de nuttige. U en ik doen dat automatisch en kunnen ons meestal vrij eenvoudig concentreren op een gestelde taak. Stel nu dat je alles bewust hoort wat er via je oren je hersenen binnenkomt. Iedereen zou problemen krijgen om zich te concentreren en hyperactief op alle geluiden te reageren. Eigenlijk worden mensen met ADHD geestelijk overbelast met binnenkomende prikkels. In het geval van Borderline hebben we gezien dat automutilatie het gevolg kan zijn van een overbelasting van binnenkomende prikkels.
Patiënten met Borderline hebben ook vaak last van een laag of instabiel zelfbeeld. Daarom zullen ze vaak ook krampachtig proberen te voorkomen om feitelijk of vermeend in de steek gelaten te worden. Ook zorgt dat voor een patroon van instabiele en intense intermenselijke relaties, die gekenmerkt worden door (stemmings-)wisselingen tussen overmatig idealiseren en kleineren. Maar je kunt je ook afvragen wat het verschil is tussen deze problemen en die welke een patiënt met ADHD heeft. Ook bij hen mislukt vaak teveel door zijn impulsieve en hyperactieve gedrag, waardoor er vaak twijfels ontstaan over het in stand kunnen houden van de relatie.
Wel moet onderscheid gemaakt worden in het verschil tussen beide biologische aspecten. Waar Borderline meestal wordt veroorzaakt door traumatische gebeurtenissen, wordt een ADHD'er geboren met de aandoening. Om Borderline te ontwikkelen moet er natuurlijk meer aan de hand zijn dan alleen het meemaken van een traumatische gebeurtenis want zo zijn er zat mensen die iets naars meemaken en die geen Borderline ontwikkelen. Zo zijn er ook weer mensen die geen traumatische dingen hebben meegemaakt en toch Borderline krijgen. Om Borderline te krijgen moet je in ieder geval aanleg hebben. Mogelijk dat er een ontwikkelingsstoornis aan ten grondslag ligt. Dus ADHD is niet iets wat je ontwikkelt, dat heb je of dat heb je niet. Borderline krijg je naarmate je ouder wordt aan de hand van wat je meemaakt in combinatie met je persoonlijkheid. Vandaar dat Borderline wordt beschouwd als een persoonlijkheidsstoornis en ADHD als een ontwikkelingsstoornis. De gedragingen zijn soms wel van vergelijkbare aard. Ook ADHD'ers hebben moeite met iets afmaken, hebben een lage frustratiedrempel net zoals de Borderliner. Ze zijn ook vaak impulsief, hebben veel stemmingswisselingen, hebben neiging tot verslavingen en hebben vaak een negatief zelfbeeld.
Hebben we hiermee aangetoond dat ADHD en Borderline eigenlijk gelijke problemen zijn? Welnee, maar het is wel duidelijk geworden dat mensen, die op wat voor manier dan ook problemen met zichzelf of met hun omgeving ondervinden toch in grote lijnen op gelijksoortige manieren kunnen reageren. De verschillen worden mede veroorzaakt door de plaats waar het probleem zich in de hersenen bevindt en het geslacht van de patiënt.
(Deze column kwam tot stand in samenwerking met Anissa van de Bilt)
